Хутары Вялікага і Малога Печышчаў: мінулае і цяперашні выгляд

Шырокасяжна і калярытна Налібокская пушча адчынілася для мяне ў самым пачатку 1983 года з ездак менавіта на хутар Вялікае Печышча, дзе я прыпыняўся ў хаце даволі беднай радзіны Ромака Маргуля й Ядзьвігі Далідовіч. Той час я вельмі цікавіўся выдрамі й іншымі напаўводнымі сысунамі, а адтуль было недалёка да рэчкі Волькі. Акрамя выдзёр мяне вельмі вабілі беспасярэдне амаль што нерушныя і таму рамантычныя абшары гэтай малой рэчкі, што цячэ праз лясы і багны.

Пазьней я даведаўся, што Печышча ёсьць даволі старадаўнее паселішча. Напрыканцы XVII-ага або ў самым пачатку XVIII-ага стагодзьдзяў блізу цяперашняга ўрочышча Вялікія Печышча ў мейсцы з найменьнем Ўсьценьск ужо была Радзівілаўская гаёўня, дзе з радзінаю жытлуе асочнік-баброўнік ад Налібоцкага падлавецтва. Паводле реестру Налібоцкага падлавецтва 1708 году тамака мешкае і працуе службовец Ігнась Выжловіч. Той баброўнік сьцярог бабровыя гоны па Вольцы ад вусьця Лубянкі і да вусьця Сівічанкі, а таксама ўсе бабровыя жарэмя па малым левабярэжным прытокам Волькі, то бок акрамя Лубянкі і Сівічанкі яшчэ і Таварышчына ды Альшаніца. Ён жа здабываў патрэбную колькасьць тых баброў па загаду Налібоцкага падлоўчага, а таксама выконваў агульнаасоцніцкія справы. У савецкі час тое мейсца звалі як Абшчажыцьця, бо ў 1970-ыя гады тамака быў барак пражываньня лесагаспадарчых працаўнікоў, якія пераважна займаліся падсочкай навакольных бароў. Дакладнае разьмеркаваньне таго бараку было ўсяго ў двух кілямэтрах ад былога як бы цэнтру Печышчанскіх хутароў.

Загадам Нясьвіжскага лоўчага 1704 году на тых памежных землях будуюцца гаёўні для стражніка-аб'ездчыка і бортніка. Тады тое мейсца звалася як Паленае Печышча. Паводле реестру Налібоцкага падлавецтва 1708 году ў Паленым Печышчы ўжо жытлуе стражнік Гінтаф Чапроўскі ды бортнік Ян Сядлевіч. Гаёўня для Чапроўскага была збудавана пры спалучэньні рачулак Сівічанкі й Альшаніцы з далёкасяжнай багеннай галявіннай акурат недзе тамака, дзе была сядзіба Ромака Маргуля й Ядзьвігі Далідовіч у позьнесавецкі час. Тамака гэтыя рачулкі, якія пачынаюцца на значнай аддаленасьці, падыходзяць блізенька на адлегласьць усяго каля трыццаці мэтраў, гэтак што полыя воды ў іх агульныя. Потым яны зноўку разыходзяцца й ужо ўцякаюць ў Вольку на адлегласьці ў некалькі кілямэтраў. Тое мейсца спалучэньня Альшаніцы і Сівічанкі можна ўмоўна лічыць асяродкам былых хутароў Вялікага Печышча. Бортніцкая лесьнічоўка для Сядлевіча была заснавана ў кілямэтрах дзьвух паўночнее пры падобнай выцягнутай багеннай галявіне, па якой струменіла ручаіна Таварышчына. Не падлягае сумлеву, што тое мейсца было пазьнейшым Малым Печышчам.

Вядомы шырокасяжны пажар 1773 годзе, які выпаліў арандатарскі засьценак шляхціча Міколы Крывавокі і ўсе гаёўні ўжо менавіта ў Вялікім і Малым Печышчы. Але пасьля Напаліёнаўскай ваеннай выправы ў 1820-ых гадох Печышчы заселены людзьмі. Тамака існуе каля дзесяці хутароў дробных землеўласьнікаў і некалькі сядзіб палясоўшчыкаў. Тыя хутарскія гаспадаркі на былых Радзівілаўскіх землях зьявіліся наступным чынам. Апошні ліцьвінскі ардынат з Нясьвіжу Дамінік Радзівіл падтрымліваў са сваім войскам Напаліёна, ваяваўшы супраць расейскага цара Аляксандра I.

Радзіна Богдана і Лідіі Чапроўскіх з Малога Печышча, канец 1890-ых гадоў. Фота з калекцыі Крысьціны Буржынскай.

З гэтай нагоды пасьля паразы Напаліёна ў Расеі расейскі цар сэквэстраваў маёнткі Нясьвіжскіх Радзівілаў. Частка тых зямель раздавалася ва ўзнагароду вайсковым дзеячам вайны з Напаліёнаўскім войскам, а тыя імкнуліся атрымаць грошы, спрадаўшы гэтыя аддаленыя землі. Людзі, якія пакупілі тыя зямельныя надзелы на пушчанскіх абшарах, засноўвалі тамака выключна жывёлагадоўчыя гаспадаркі. Займацца расьлінаводствам на тых пясчаных або тарфяных глебах было не зыскоўна. Сярод прозьвішчаў Печышчанскіх пасяленцаў XIX-ага стагодзьдзя сустракаюцца Чапроўскія, Далідовічы, Валовічы, Казерскія, Дудары, Ліпніцкія, Краўцевічы, Буржынскія, Юрэвічы ды Гарбацэвічы. Перад Першай сусьветнай вайной у Вялікім і Малым Печышчах налічваецца аж сямнаццаць хутароў. Толькі шэсьць зь іх разьмяркоўвалася ў Малым Печышчы, дзе ў асноўным жытлавалі Далідовічы і Чапроўскія. Пасьля той вайны напачатку 1930-ых гадоў у Печышчах налічваецца дванаццаць двароў. Пераважна тое былі радзіны з прозьвішчамі Далідовічы ды Чапроўскія, а таксама Буржынскія ды Ліпніцкія. З далёкага мінулага Вялікіх і Малых Печышчаў больш мне нічога невядома.

Зьлева дзяўчаты каля гаспадарскага двара Яўстафія і Караліны Чапроўскіх у Вялікім Печышчы, другая справа Маруся - іхняя дачка і будучая жонка Баляслава Далідовіча, канец 1920-ых гадоў. Справа нядаўна пабраўшаяся пара з Вялікіх Печышчаў, верагодна Лука і Фэліцыя Буржынскія з Вялікіх Печышчаў, сярэдзіна 1930-ых гадоў. Фотаздымкі з калекцыі Крысьціны Буржынскай.

У 1960-ыя гады Печышчы былі поўныя людзей у тым ліку моладзі. Тамака нават чынілі маладзёвыя гулянкі, на якія прыходзілі ня толькі Печынскія, а і з Кляцішча, Козьлікаў, Пелюжыны ды Вуглоў.

Цяперака Печышчы дазваньня апусьцелыя. Цягам апошніх месяцаў я з сынамі Баляславам і Вінцесем ладзілі шэраг вандровак як у Вялікія, гэтак і Малыя Печышчы. Фотаздымкі з тых ездак туды глядзіце ніжэй.

Але  вернемся да майго побыту ў 1980-ых гадох у Вялікіх Печышчах на хутары ў Ядзьвігі Далідовіч і Ромака Маргуля.  Ромак і Ядзьвіга жылі ў згодзе і радзіннай цеплыні, напэўна было і каханьне. На маё пытаньне, як яны пазнаёміліся, Ядзьвіга запраста адказала, што тое здарылася, калі яна і маці сенавалі ў даліне Волькі. Побач сенавалі Маргулі з Каменя, сярод якіх быў і Ромак. Завіхаючыся з сенам, перагаворваліся, быццам бы падабаліся адзін аднаму. Паліў дождж, схаваліся ў бліжэйшую капу сена. Занадта доўга грэліся ў тым сена. З таго й атрымалася першае іхняе дзіця. К восені пабраліся шлюбам у Каменьскім касьцёле. Я нават ня ведаю, ці быў зарэгістравана іхні шлюб у савецкіх установах, ці не. Адылі да 1982 году Ядзьвіга нарадзіла ўжо чацьвёра дзяцей. Трое зь іх былі ладненькія дзеткі. Адзін памёр два гады да таго ад нейкай хваробы. І надалей у іхняй радзіне было аж сямёра дзяцей, то бок іхні шлюб быў вартым і напэўна было каханьне, хоць і зьявілася яно гэтак зьнянацку і яму ўсё было аддадзена адразу. Першых пяцёра дзяцей Ядзьвіга сама нараджала ў сваёй маленькай хаце з вельмі прымітыўнымі санітарнымі ўмовамі. Ніхто пры тых родах не памёр.

Ромак Маргуль і Ядзьвіга Далідовіч, хутар Вялікае Печышча, 1983.

Адылі Ромак меў значную хібу, як мужык і бацька ў шматдзетнай радзіне Час ад часу бадай што некалькі разоў на год і ўсё ў сьцюдзёны сэзон Ромак зьнікаў са двара ў Вялікім Печышчы. Гэтакая ягоная адсутнасьць пры радзіне магла доўжыцца да месяца. Па ягоных словах, ён выпраўляўся на заробкі па навакольных вёсках. Камусьці  са старых людзей ён калоў дровы і складаў іх пад стрэхамі, другому чысьціў сьнег на панадворку. Сапраўды, Ромак прыносіў да хаты нейкія грошы пасьля кожнай гэтакай выпраўкі, але параўнальна невялікія. Цягам Ромакавай адсутнасьці ў Вялікім Печышчы Ядзьвіга павінна была даглядаць за трыма або чатырма дзецьмі, штось гатаваць ім паесьці, тапіць печ, праць вопратку, карміць каня, карову і аднаго ці двух япрукоў і з дзясятак курэй.

Аднаго такога разу хмурым надвячоркам у лютым 1984 году я прыйшоў да іх у Вялікае Печышча, а Ядзьвіга з чатырма дзецьмі галадаюць, бо Ромака не было ўжо тры тыдні. Карова той час ня даілася, адзінага невялікага япрука яны забілі і зьелі яшчэ да Калядаў, некалькі курэй Ядзьвіга забіла і яны зьелі іх у адсутнасьць Ромака. К таму часу адзіная суседка Магда Чапроўская з сынам Мар’янам зьехала жытлаваць кудысь у нейкую навакольную вёску, і дапамагчы Ядзьвізе зусім не было каму. На момант майго зьяўленьня ў іхняй хаце ў Ядзьвігі заставалася крыху сушаных дзікіх ігруш, з якіх Ядзьвіга варыла кампот і больш нічога. Мой прыход для іх быў як збавеньне ад мажлівай галоднай сьмерці кагось з дзяцей. Я аддаў свае харчы, і  неўзабаве я пайшоў праз цемрач па пушчанскай коннавознай дарозе ў бліжэйшую вёску Вуглы. Трэба было здабыць больш ежы для Ядзьвігі й ейных дзяцей, а таксама для сябе самога, бо я меўся пажыць у іхняй хаце з тыдзень. У Вуглах жытлавала мая добрая знаёмая, спагадлівая жанчына, цётка Рэня. Рэніна радзіна была надта працавітай і жыла ў добрым дастатку. Прынамсі ежы ў іх заўжды было дзівосна шмат. Рэня з вялікім спачуваньнем паставілася да майго аповяда аб крытычнай сытуацыі ў Вялікім Печышчы. Недзе ўжо апасьля апоўначы я ішоў па той жа коннавознай дарозе назад з двума заплечнікамі. Адзін заплечнік быў як звычайна ззаду, а другі быў прымацаваны сьпераду мяне. Задні заплечнік быў поўны сала, а таксама ў ім было на два разы бульбы і крыху морквы з буракамі. Пярэдні заплечнік быў паўнюткі хлеба і макаронаў. Вядома, Ядзьвіга была надта ўдзячна мне і цётцы Рэні, і не раз прыгадвала, што мы іх уратавалі. Цікава, што Ромак прыйшоў у Вялікае Печышча праз некалькі дзён. Ядзьвіга толькі сказала яму, што, маўляў, мы ледзь не памерлі ад голаду пакуль ты недзе бадзяўся. На што ён адказаў, што ён не бадзяўся, а зарабіў чатырнаццаць рублёў, а тое сто буханак хлебу. Ядзьвіга сказала, што тое япручынага хлебу сто буханак, а людзкага меней. Вось і ўсё. Удакладню, што ў савецкі час у правінцыі было два асноўных хлеба па чатырнаццаць і па шаснаццаць капеек. Тым больш танным хлебам сяляне часта кармілі япрукоў. Прынамсі гэтак рабіла мая бабуля і ейныя суседзі. Таму той хлеб празвалі япручыным, або сьвінячым.

На досьвітку блізу хаты ў Вялікім Печышчы, 1982.

Сядзіба Ромака й Ядзьвігі ў Вялікім Печышчы ў Налібоцкай пушчы, 1983.

Хата ў Вялікім Печышчы, 1984.

Хата ў Вялікім Печышчы, 1984 і 1986 гады; мыш на стале ўгэтай хаце.

Але жылі Ядзьвіга і Ромак з дзецьмі не з Роміных гэтакіх заробкаў, а з продажы свойскай гарэлкі. Канешне, вырошчваньне бульбы, агарод, дойная карова, некалькі япрукоў на мяса і сала, а таксама куры давалі значную частку ежы, але патрэбны былі і нейкія грошы, каб купіць штось іншае. Таму недзе ў адным кілямэтры ад іхняй хаты імі быў абсталяваны параўнальна невялікі самагонны заводзік, які ня быў неяк схаваны і размяркоўваўся на ўскрайку невялічкай лонкі каля даліны рэчкі Альшаніца. Вялікае Печышча было моцна заглыблена ў пушчу, і Ядзьвіга з Ромакам не палохаліся мажлівага перасьледу з боку ўладаў. Памятую, што на тым невялічкім самагонным заводзіку амаль што няспынна ішла праца. Ядзьвіга з Ромакам жэнілі толькі чыстую гарэлку з жытняй мукі ў 40-60% алькаголю. Яны працавалі тамака мінімальна раз на тыдзень, але нейкая праца на тым заводзіку імі выконвалася ледзь не штодня. Акрамя таго іхні самагонны заводзік таксама штотыдзень карыстала іхняя суседка Маруся Чапроўская з сынам Мар’янам. Чапроўскія рабілі моцна настоеную духмяную зуброўку вельмі мяккага смаку. Тая гарэлка як ад Маргулей гэтак і ад Чапроўскіх у асноўным прадавалася лесьнікам з Івянецкага ды Каменьскага лясьніцтваў. Хтось з гэтых лясных службоўцаў  ледзь не штодня вітаў Вялікае Печышча, каб набыць гарэлкі для абедняй або вечаровай выпіўкі. Я толькі некалькі разоў крыху дапамагаў Ромаку на тым заводзіку, менавіта тады калі Ядзьвіга павінна была вось-вось нараджаць чарговае дзіця. Адылі проста на хвілі вітаць туды прыходзілася часта, бо, вяртаючыся з пушчы, калі я бачыў, што гаспадароў у хаце няма, то я ведаў, дзе іх шукаць, то бок яны на тым самагонным заводзіку.

Самагонный заводзік Ромака й Ядзьвігі пры рэчцы Сівічанцы, Налібоцкая пушча, 1985.

На вялікі жаль увосень 1985 году Ромак зь Ядзьвігаю былі вымушаны пераехаць у дадзеную ім хату ў бліжэйшай вёсцы Вуглы, а потым у Сівіцу, бо трэба было вучыць дзяцей. У Вялікіх Печышчах старэйшая дачка ўжо як тры гады ўсё яшчэ не хадзіла ў школу. Пасьля таго як Ромак і Ядзьвіга з дзецьмі пакінулі Вялікае Печышча, з дазволу гаспадароў я самастойна вітаў да той іхняй цяперака самотнай хаты. Здаралася, я адзін быў тамака па тыдню і балей. То былі помныя часы нялёгкай самоты й адначасова пары хуткай самастойнай вучобы экалёгіі дзікіх звяроў і птушак, а таксама набыцьця каштоўнага досьведу жыцьця сярод дзікага тэрэну. Так цягнулася да вясны 1992 году, калі пад час палу сухой травы тамтэйшыя пастухі з Вуглянскай быдлячай фэрмы неспадзявана спалілі хату Ромака й Ядзьвігі.

Аднаго разу пад час вечаровых пасядзелак Ядзьвіга распавяла мне вельмі цікавую але драматычна-трагічную гісторыю жыцьця ейнага бацькі й ягоных бацькоў. Гучала тое прыблізна наступным чынам.

У Налібоцкай пушчы ў згуртаваньні хутароў Вялікага Печышча ў 1930-ыя гады жытлавала маладая радзіна Далідовічаў Баляслава і ягонай жонкі таксама Марусі. Баляслаў нарадзіўся і вырас непадалёку на хутары Візнога, што мейсьціўся на шляху да Паўдарожжа. Ягоныя маці Багуслава і бацька Амброжы займаліся жывёлагадоўляй. Акрамя таго Амброжы працаваў лясным стражам у Івянецкай частцы пушчанскіх абшараў. З гэтага ён меў параўнальна добры заробак, а таксама іншыя пэўныя зыскі. Таму Багуслава і Амброжы мелі дастатковы дабрабыт у хаце і маглі забясьпечыць больш-менш годную адукацыю дзецям. Акрамя Баляслава ў Багуславы і Амброжыя Далідовічаў былі два сыны Стась і Яўхім, а таксама дачка Анэля. Баляслаў і Яўхім былі надта падобнымі, нават цяжка адрознымі блізьнюкамі. Жонка Баляслава Маруся паходзіла з радавога кляну Чапроўскіх. У Вялікім і Малым Печышчах мешкалі шэраг заможных радзін Чапроўскіх. Марусіны бацькі Яўстафій ды Караліна Чапроўскія жытлавалі ў Вялікім Печышчы. Яны мелі ладны дастатак. Менавіта яны купілі кавалак зямлі і дапамаглі  збудаваць ладную хату для Марусі і Баляслава праз год пасьля шлюбу. Цягам некалькіх гадоў адзін за адным у маладой радзіне Далідовічаў нарадзіліся два сыны Войцік і Валер. Баляслаў быў чалавекам спраўна гаспадарскім, што абяцала дабрабыт у радзіне. Баляслаў скончыў Віленскую гімназію і быў параўнальна добра адукаваны. З таго Віленскага часу ён меў  схільнасьць да беларускага сацыяльна-палітычнага жыцьця і з гэтай нагоды жаданьне хоць раз на два месяцы зьезьдзіць у Вільню. Часам ён затрымліваўся тамака на тыдзень або нават на два. Пасьля разгрому польскімі ўладамі партыі «Беларуская Грамада» у 1927 годзе, нават хоць нейкі прабеларускі грамадзкі рух у даваеннай Польшчы станавіўся небясьпечным, і Баляслаў напоўніцу асеў у Вялікім Печышчы.

Далей сытуацыя, якая тады складалася  ў Налібоцкай пушчы і цалкам па тагачаснай Польшчы,  не спрыяла беларускім радзінам, якія прытрымліваліся беларускасьці.  Польскія ўлады ўсё больш мянялі беларусаў на палякаў сярод лясных службоўцаў. Адначасова пушчанскія паселішча ўсё больш напаўняліся адстаўнымі польскімі вайскоўцамі, якіх называлі асаднікамі. Асаднікам даваліся лепшыя землі з казённага фонду. Акрамя таго польскія ўлады перакройвалі сенажаці на карысьць асаднікаў і новых лясных службоўцаў польскай ідэнтыфікацыі. Асабліва балючым захадам быў перадзел сенажацей, бо на бедных пушчанскіх глебах менавіта гадаваньне мыкаў і коней давала асноўны прыбытак кожнай пушчанскай радзіне. Ды вось у тых грымотных падзеях наступу палякаў на правы і маёмасьць беларусаў  у Налібоцкай пушчы, шмат якія пушчанскія беларусы пацярпелі і нямала. Гэтак раптоўна ў 1936 годзе пазбавіўся пасады бацька Баляслава - беларус Амброжы Далідовіч. Таксама ў яго было забрана амаль што дзьве траціны сенажацей, што рэзала пад корань ягоную гаспадарку з гадаваньнем быдла. Фармальнай падставай для таго, каб забраць у Амброжыя  большую частку сенажацей было тое, што будучы лясным службоўцам і купляючы сенажаці, Амброжы плаціў за іх па ільготнаму кошту для лясных службоўцаў. Цяперака, як ён быў выпіхнуты з пасады, адпаведныя ўлады палічылі, што тыя выплаты досыць толькі для траціны тых ягоных сенажацей. Гэта ўсё шмат каго абурыла ў ваколіцах, а асабліва ягоных сыноў, якія не выглядалі бяскрыўднымі. Улучна з гэтым у Печышчанскіх ваколіцах насьпяваў беларуска-польскі канфлікт. Недзе праз паўгода падобнае пераразьмеркаваньне сенажацей было прызначана ў Вялікім Печышчы. Сярод Печышчанскіх беларусаў, якіх была большасьць, насьпеў гнеўны пратэст. І вось неяк травеньскім ранкам у Вялікае Печышча прыехалі два каморнікі й узброены паліцыянт. Згодна нейкім сваім дакумэнтам і намерам яны пачалі перамерваць і гвалтоўна пераразьмяркоўваць сенажаці на Вяліка-Печышчанскім лузе ў далінах рэчак Сівічанкі й Альшаніцы, якія тамака спалучаюцца. Вынікам крыўды і злобы з аднаго боку і гвалтоўных дзеяў каморнікаў з другога боку была бойка з ужыткам агнястрэльнай зброі. Былі забіты адзін каморнік, паліцыянт і печышчанскі жыхар Васіль Чапроўскі, які быў стрыечным братам Марусі. Менавіта Васіль выбухнуў  гневам на несправядлівы перадзел сенажацей, наскочыўшы на каморніка з дрынам. За гэта ён атрымаў кулю ад паліцыянта. Вокаімгненна паліцыянт і адзін з каморнікаў, які гэтаксама быў відавочна ўзброены, былі забіты братамі Баляславам і Яўхімам Далідовічамі. Яны былі падрыхтаваны да гэтакай развязкі падзей і мелі пры сабе пісталеты. Зразумела, што пасьля гэтага збройнага канфлікту з прыўладным бокам, які выліўся ў тры ахвяры, браты Далідовічы павінны былі ўцякаць са сваіх двароў і шукаць паратунку, хаваючыся недзе ў пушчы.

Пазьней праз некалькі гадоў Польшчы самой прыйшлося шукаць паратунку на беларускай зямлі. І вось верасень 1939 году, і ў Налібоцкай пушчы больш няма Польшчы, а ўсталявана новая беларуска-савецкая ўлада. Баляслаў Далідовіч і іншыя тыя ўцекачы вярнуліся да сваіх хат з пушчы. Новыя ўлады на іх баку і напачатку спрыяюць гэтым абаронцам беларускіх правоў пры польскай уладзе. Баляслаў мае нечым больш за год адносна спакойнага мірнага жыцьця ў сваёй хаце і са сваёй радзінай. Але паступова насоўваецца новая пагроза. Тутэйшыя савецкія ўлады сталі выклікаць Баляслава на размовы ў Івянец і Валожын наконт яго дзейнасьці і бытнасьці ў пушчы цягам тых двух гадоў пушчанскай адседкі, задаючы пытаньні аб схронах зброі, паплечніках, збройных сутычках і гэтак далей. Баляслаў зразумеў, што невядома адкуль і за што, зусім несправядліва над ім навісла пагроза арышту і адседкі ў савецкім астрозе. Ён здагадваўся, што напэўна гэтакія спраўныя мужыкі здольныя да супраціву, акурат гэтакія як ён, савецкай уладай успрымаліся варожа. Гэта было нечакана, бо беларуска-савецкая ўлада ўспрымалася Баляславам як свая, ад чаго нічога кепскага не чакаеш. Усё гэта падавалася нешчасьлівым зьбегам абставін, злым лёсам. Гэтак або інакш, але трэба было ратавацца.  Сыгналем для ўцёкаў  быў арышт аднаго з былых паплечнікаў. Назаўтра прыйшлі і за Баляславам, але ён ужо быў у пушчанскіх нетрах. Ён пайшоў туды з двума іншымі супольнікамі, якім таксама верагодна пагражаў арышт. Што тычыцца Балеславава брата-блізьнюка Яўхіма, то ён пасьля выхаду з пушчы ўвосені 1939 году кудысь зьнік.

Неспадзявана ў краіне грымнула вайна, распачатая Нямеччынай. Ні Баляслаў, ні тыя, хто быў зь ім, не радаваліся гэтаму. Было прададчуваньне яшчэ большай бяды, а таксама значных зьменаў іхняга існаваньня ў Налібоцкай пушчы. Яшчэ балей пачалі хвалявацца за лёс сваіх крэўных. Неўзабаве сустрэлі ў пушчы іншых ўцекачоў, якія да іх далучаліся. Было вядома, што шмат савецкіх жаўнераў трапляе ў атачэньне ды здаецца ў палон, і што адыходячым савецкім войскам кідаецца шмат зброі і тэхнікі. Немцы пакуль не пасьпяваюць усё сабраць і навесьці свой парадак. У гэты зручны час Баляслаў са сваімі людзьмі пайшоў пад Валожын зьбіраць тую зброю, якую адразу жа хавалі ў пушчанскіх схронах. Паступова Баляслаў усё больш абрастаў людзьмі. Недзе зімою 1942 году ягоныя людзі аб’ядналіся з савецкімі партызанамі, аддзел якіх у асноўным складаўся з былых вайскоўцаў зьбеглых з палону або схаваўшыхся у Налібоцкай пушчы цягам нямецкага наступу. Веданьне Баляславам пушчы надта дапамагала тым партызанам выжыць і пасьпяхова ваяваць з нямецкімі захопнікамі. Не раз Баляслаў выводзіў партызанаў гэтага аддзелу з атачэньня, дзякуючы ягонаму дакладнаму веданьню пушчанскага тэрэну і дзівоснай чуйцы таго, якімі будуць дзеяньня варожага боку. Ягоны аўтарытэт сярод ваяроў быў на роўне камандзірава, але Баляслаў дбаў, каб паводзіць сябе сьціпла і аніяк не закрануць гонар камандзіра. І таму камандзіру Баляслаў надта падабаўся. У тую раньневосеньскую блякаду партызанаў 1942 году Баляслава спасьцігла шмат гора. Спачатку нямецкія карнікі спалілі ягоную сядзібу ў Вялікім Печышчы. Адылі Баляслававы крэўныя пасьпелі ўчас уцячы ў пушчу.

Цягам месяцу адбылася яшчэ большая злыбяда. Нямецкія карнікі забілі ягонага бацьку Амброжыя і двух сыноў-падлеткаў Войціка і Валера. Немцы знайшлі зямлянку, дзе тыя хаваліся, і кінулі туды гранату. Жонка Маруся і маці Багуслава ўратаваліся, бо яны на той час адсутнічалі на табарышчы. Гэта сьмерць сыноў моцна ўзрушыла Баляслава, і ён прагнуў крывавай кары нямецкім захопнікам. Прага нейкай помсты апанавала ім.  Той восеньню Баляслаў няў удзел у некалькіх выправах па зьнішчэньню нямецкіх аддзелаў у Налібоцкай пушчы. Пад час гэтых баёў Баляслаў праявіў ваеннае майстэрства і зацятую бязьлітаснасьць да ворага. Недзе ўжо поздняй восеньню Баляслаў адшукаў сгаладаўшыхся жонку Марусю і маці Багуславу, якія разам з пяцьцю іншымі ацалелымі  Печышчанцамі юціліся ў невялічкіх зямлянках каля вусьця Альшаніцы ў Вольцы. Ён, рызыкуючы сваім і іхнім жыцьцём, дапамог ім перабрацца ў Івянец да сваякоў, дзе яны і перажылі вайну.

Увосені і зімою 1942-1943 гадоў савецкае партызанскае камандаваньне значна перашыхтоўвала партызанскія аддзелы ў Налібоцкай пушчы. Баляслаў быў прызначаны ўсталёўваць савецка-партызанскі аэрадром у ягоным родным Вялікім Печышчы. Ён мог выбраць групу да дзесяці надзейных партызан ды яшчэ яму была нададзена група партызанаў з лягеру габрэйскіх уцекачоў пад камандаваньнем братоў Бельскіх. Усё было падрыхтавана выдатна, і да лета 1943 года той Печышчанскі аэрадром прыняў больш чымся дзесяць летакоў з грузамі для партызанаў. То была вялікая падтрымка партызанам са зброяй, набоямі, мэдыкамэнтамі ды сольлю. Таксама летакі кожны раз бралі шэраг цяжка параненых і хворых у шпіталь.

Згуртаваньне пераважна габрэйскіх партызанаў, якія забясьпечвалі працу і ахову савецка-партызанскага аэрадрому на плыткай галявіне ў Вялікім Печышчы ў Налібоцкай пушчы ў 1943 гаду. Паводле слоў Ядзьвігі Далідовіч зьлева ў верхнем радзе шосты чалавек ёсьць Баляслаў Далідовіч, які зьяўляўся асноўным распарадчыкам прац па падрыхтоўцы пасадачна-узьлётнай галявіны, збудаваньню схаваных вартоўні і будана для радыёстанцыі, а таксама разьвядзеньню вогнішчаў пад час прылёту савецкіх грузавых летакоў. Фотаздымак з фотакалекцыі Ядзьвігі Далідовіч. Таксама гэтакі ж фотаздымак захоўваецца ў Беларускім архіве кінадакумэнтаў і фотадакумэнтаў і шматкроць друкаваўся рознымі людзьмі ў інтэрнэт-крыніцах.

Памятная шыльда аб існаваньні партызанскага аэрадрому на плыткай галявіне ў Вялікім Печышчы. Фактычна той аэрадром прымаў савецкія грузавыя ваенныя летакі толькі ледзь больш за год з зімы 1943 году па сярэдзіну лета 1944 году. Фотаздымак з турыстычнайц брашуры С.І.Турэцкага “Па верхняму Нёмну і Налібоцкай пушчы”, выданай у Менску ў 1988 годзе.

К лету 1943 года ў Налібоцкай пушчы і ваколіцах значна актывізаваліся немцы. Яны рыхтавалі новую аблогу пушчанскіх партызан. Яна мела быць яшчэ больш шчыльная і жорсткая чымся гэтакая раньняй восеньню мінулага году. Савецкія партызаны таксама рыхтаваліся да гэтага. Патрэбны былі праваднікі, якія дасканала ведаюць пушчанскі тэрэн. Таму Баляслава Далідовіча адклікаюць з каманды Печышчанскага аэрадрому да аднаго з аддзелаў партызан. Шчыльная блякада і прачэсваньне пушчы нямецкімі захопнікамі пачалося ў ліпені, і іхні аддзел трапіў у атачэньне немалога аддзела нямецкіх карнікаў. Кіраўніцтва партызанскага аддзелу вырашыла прарывацца на поўдзень да агромістай багны Паўднёвае Ўюнішча, дзе базаваліся мацнейшыя партызанскія згуртаваньні. Было відавочна, што ўсім разам ім не прабіцца. Частка партызанаў малымі гуртамі заставалася рымсьціць вакол пакідаемых партызанскіх лягераў як бы паміж немцамі. Астатнія добра ўзброеныя партызаны малымі гуртамі павінны былі выходзіць нетравымі праходамі скрозь нямецкае атачэньне, і калі патрапяць на яго, то павінны збройна прабівацца на поўдзень Налібоцкай пушчы. Басляслаў вадзіў два гэтакія партызанскія гурты, і наяўнасьць добрай зброі была вырашальнай. Рэшта тых партызанаў была недастаткова ўзброена, тады як немцы ўсё сьціскалі атачэньне. Тады Баляслаў павёў тых партызан да асноўнага схрону назьбіранай ім зброі, і той зброі акурат хапіла на ўсіх, каб кожнаму быць добра ўзброеным. Гэтакім чынам тыя партызаны, вядомыя Баляславам, сталі прарывацца ў бок Паўднёвага Ўюнішча. І прарваліся з мінімальнымі стратамі. За ўсю гэту слаўную дзейнасьць камандзір таго партызанскага аддзелу абяцаў падаць вышэйшаму камандаваньню рапарт на прысваеньне Баляславу Далідовічу баявога ордэну. Але нешта так і ня склалася, і таго ордэну ён не атрымаў.

Мінуў яшчэ год вайны. Савецкае войска пагнала нямецкіх захопнікаў далей на захад за межы Налібоцкай пушчы, а неўзабаве і за межы Беларусі. Напісаўшы партызанскую справаздачу да савецкіх улад і заверыўшы яе подпісам камандзіраў, Баляслаў атрымаў дазвол вярнуцца ў Вялікае Печышча. У Івянцы ён знайшоў маці Багуславу і жонку Марусю. Цягам нейкага месяца ў Вялікім Печышчы Баляслаў склаў невялічкую, але досыць утульную хатку з бярвеньняў той аэрадромнай зямлянкі. Потым адбудаваў значна большую забудову - абору, у якой адначасова мейсьціліся і хлеў і пуня. Трэба было завесьці свойскіх жывёл і харчавацца зь іх неяк. Мірнае жыцьцё Баляслава памалу пасоўвалася наперад. Балючым пытаньнем быў лёс брата-блізьнюка Яўхіма. Яўхіму ўдалося схавацца ад савецкага перасьледу напярэдадні вайны ў Хатаве, дзе ён асеў у прымаках у хаце аўдавелай кабеты. За тую палову года, што заставалася да пачатку вайны, савецкая служба бясьпекі яго не знайшла, а можа і не шукала. Вайна засьпела Яўхіма ў Хатаве, і было непаразумела, як і куды адтуль было выбірацца. Пад новай нямецкай адміністрацыяй Яўхім быў неяк прызначаны солтанам. На гэтай невялічкай пасадзе Яўхім нічога надта кепскага не рабіў. Перадаваў да вяскоўцаў загады нямецкай адміністрацыі, сачыў за іх выкананьнем. Яўхім нікога не забіваў і нікога не катаваў, не падставіў анікога на сьмерць, хаця безумоўна факт прыслужніцтва немцам быў асуджальным асабліва на тле таго, што большасьць тутэйшых мужыкоў пралівалі кроў, каб выгнаць немцаў з беларускай зямлі. Цяперака па вайне Яўхім з некалькімі гэтакімі калябарантамі, як і ён, хаваліся ў пушчанскіх нетрах ня гэтак далёка ад Вялікага Печышча. Вядома, брат Баляслаў, як мог, дапамагаў рымсьціць брату-блізьнюку Яўхіму. Гэтак мінула амаль што пяць гадоў цяжкага паваеннага але ўсё ж мірнага жыцьця Баляслава з жонкай Марусяй. Нарадзілася дачка Ядзьвінька. Было радзіннае шчасьце ў той хаце ізноў.

І вось аднойчы Баляслава выклікалі ў мясцовую службу бясьпекі на размову, якая прынамсі мела ўсе рысы допыту. Баляслава пыталі, што ён ведае аб Яўхіме, але асабліва цікавіліся ягонымі былымі схронамі агнястрэльнай зброі. Дзе ён тое ўзяў, і ці не засталася што там яшчэ. Прыблізна гэтакі быў галоўны пасыл тых допытаў. Відаць, што нехта паведзіў у службу бясьпекі аб той зброі, а таксама напэўна той нехта адзначыў магчымую небясьпечнасьць і ненадзейнасьць Баляслава для савецкай улады. Маўляў, вось брат ягоны быў нямецкім калябарантам, і хто яго ведае, чаго чакаць ад самаго Баляслава з ягоным досьведам партызанкі й уплывовасьці на пушчанцаў. Напэўна прыблізна гэтакі быў данос. Баляслаў падрабязна распавёў, як ён сабраў тую зброю, і як ён ёю ўзброіў частку партызан і па-сутнасьці ўратаваў іх. Следчы глядзеў на яго ўважліва і, як падавалася, з недаверам. Нягледзячы на падрабязныя адказы Баляслава службе бясьпекі, потым было яшчэ некалькі дадатковых допытаў. Не чакаючы верагоднага арышту, Баляслаў зноў сышоў у пушчу. На гэты раз ён быў упэўнены, што ягоны лёс ужо нядоўгі, і што пры цяперашняй сытуацыі ён у пушчы доўга не пратрымаецца. Пайшоў на табарышча да Яўхіма. На той час Яўхім жытлаваў тамака на самоце. Пачуваўся ён вельмі кепска. Моцна хварэў на сухоты й ужо харкаў макроту з крываўкай. Цягам некалькіх месяцаў Яўхім памёр. Як Баляслаў сышоў з хаты ў пушчу, ён час ад часу наведваў свой двор, каб забачыць народжаную па вайне дачку Ядвіньку, сустрэцца з жонкай ці добра пад’есьці, а таксама штось узяць з сабою. Тым часам неяк у Вялікае Печышча прыяжджалі на фурманцы ўзброеныя міліцыянты, відаць што арыштоўваць Баляслава. Як было дамоўлена Маруся сказала, што Баляслаў падаўся некуды на заробкі, але куды яна ня ведае. Марусе было загадана паведзіць у міліцыю, як Баляслаў павернецца з тых заробкаў. Маруся неўзабаве паведзіла, што Баляслаў вярнуўся цяжка сухотны і за тыдзень памёр. Таксама сказала, што пахаваны ён недалёка і дзе. Была праверка таго з ускрыцьцём капца. Быццам бы было пацьверджана, што ў ім насамрэч пахаваны цяжка сухотны Баляслаў Далідовіч. Гэтак мёртвы Яўхім паслужыў свайму блізьнюку Баляславу. Быццам бы Баляславу стала вальней існаваць паміж пушчай і сваім дваром, ды й ад Марусі служба бясьпекі быццам бы адчапілася. Уначы часам Баляслаў заходзіў у хату, нават бывала і начаваў там. Уначы хоць раз у месяц заходзіў да састарэлай маці Багуславы. Але хтось данёс у службу бясьпекі, што быццам бы Яўхім ходзіць да маці ў Візногу. І вось невядома, як доўга чакаўшы ў засадзе, але Баляслава перастрэлі  ўзброеныя людзі са службы бясьпекі або міліцыянты. Сказалі, што, маўляў,  Яўхім здавайся, ты адгуляў сваё. Засада была зроблена не зусім умела, бо Баляслаў у гэты момант якраз дайшоў да рэчышча Сівічанкі, дзе была бабровіна з невялічкай сажалкай. Баляслаў як стаяў нырнуў у ваду і схаваўся недзе за высокімі залітымі вадой карчакамі асокаў. Потым паціху прасоўваўся паміж асаковымі карчакамі то пад вадою, а то над вадою. Пагоня вязла ў багавіньні. Прагучалі некалькі стрэлаў у ягоны бок. Міма. Баляслаў аддаляўся, але далей гэтак хавацца ў вадзе было немагчыма, бо бабровае падтапленьне скончылася. Баляслаў неяк стаў швыдка адпаўзаць, бегчы, падаць на дол пры стрэлах. Урэшце Баляслава падранілі кудысь у плечы, але яму нейкім намаганьнем волі ўдалося ўцячы. Паступова губляў юшку і з’юшыўся да сьмерці недзе ўжо недалёка ад свайго табарышча. Тамака ўжо мёртвага яго знайшоў хтось з тутэйшых. Баляслава пахавалі побач з братам каля дарогі, як ідзеш ад Печышча на Пелюжыну. Гэта мейсца знаходзіцца недзе праз кілямэтар пасьля злучэньня  дарог з Малога Печышча і Вялікага Печышча. Праваруч дарогі відаць дубовы крыж. Тамака і ёсьць іхняя магіла.